Papież literatury nie żyje

1920-2013

Nazywano go papieżem literatury. Bano się jego wyroków, ferowanych z charakterystycznym, warczącym "rrr" i mających niezwykłą moc: jedno jego słowo sprawiało, że książka stawała się bestsellerem lub wręcz przeciwnie, nigdy nim nie miała szansy nim zostać. Nikt inny nigdy nie zdołał przykuć do telewizorów tylu widzów - w programie, poświęconym literaturze, trzeba dodać. Kojarzony wyłącznie z jego osobą "Kwartet literacki", emitowany przez wiele lat w publicznej telewizji ZDF, bawił, budził kontrowersje, polaryzował, rozpalał emocje - i miał wielką oglądalność.
I to właśnie w tym programie po raz pierwszy usłyszałam jego jedyny w swoim rodzaju polski akcent, emfazę, niezłomność i nieodwracalność jego literackich opinii (to bezwartościowa proza - tymi słowy zmiażdżył powieść Güntera Grassa "Ein weites Feld", dodając: "podziwiam pana, panie Grass. Ale muszę powiedzieć coś, czego ukryć nie mogę: uważam pana książkę za całkowicie nieudaną"). A potem wyczekiwałam kolejnych, z napięciem, jakiego nie był w stanie wywołać najlepszy serial. Marcel Reich Ranicki zmarł wczoraj w wieku 93 lat.

Jego biografia to dzieje tyleż burzliwe, co dramatyczne, ale i kontrowersyjne. Los przerzucał go z Berlina do Warszawy, gdzie w czasie wojny udało mu się uciec z getta. Potem był Londyn i znowu Niemcy - kraj, w którym się urodził, kraj, który zgotował mu barbarzyński los, wreszcie kraj, w którym mógł rozwinąć skrzydła jako literat, krytyk i ogromny miłośnik literatury. Bo nim był przede wszystkim - nie Żydem, Polakiem czy Niemcem, nie agentem bezpieki, ale człowiekiem, który ponad wszystko ukochał literaturę. Nazywał ją swoją "przenośną ojczyzną". I znał się na niej jak mało kto. Czytał dużo, ale zanim wypowiedział się o jakimś dziele, dogłębnie je przestudiował. Nie cackał się. Gnioty były gniotami ("ganz und gar missraten"), arcydzieła arcydziełami ("grossartig"). W jego recenzjach nie było miejsca na letniość i wyważenie. Wypowiadał się namiętnie, odważnie, bezkompromisowo. Stworzył kanon niemieckiej powojennej literatury. Jeśli kogoś cenił, to bez końca, jeśli pogardzał, to w sposób ostateczny. To on sprawił, że powieść Szczypiorskiego "Piękna pani Seidenmann" została w Niemczech bestsellerem, to on wyniósł na wyżyny "Na południe od granicy, na zachód od słońca" Murakamiego, swymi brutalnymi słownymi atakami sprawiając jednocześnie, że "Kwartet literacki" opuściła jedna ze współrowadzących program Sigrid Löffler.

Nie zapomnę jego poruszającej mowy, jaką wygłosił w styczniu zeszłego roku w Bundestagu. Mówił po raz ostatni o warszawskim getcie, a także o tym, jaką siłę, moc i wolę przeżycia dał mu jego największy skarb - język.

Nikt go nie zastąpi.
Może to nie jest właściwe miejsce, ale może właściwy moment: imię Marcel nieprzypadkowo pojawiło się w naszej rodzinie. Może to przypadek, może geny, może nasze osobiste priorytety, a może cichy patron: nasz najmłodszy syn przejawia wielką namiętność do literatury.